chồi nách là gì? Đó là câu hỏi mà nhiều người trồng cây, đặc biệt là những người yêu thích chăm sóc vườn tược, thường thắc mắc. Hiểu rõ về chồi nách, vị trí của nó trên thân cây, cũng như vai trò của nó trong sự phát triển của cây trồng là rất quan trọng để có thể chăm sóc cây hiệu quả. KTH GARDEN sẽ giúp bạn làm điều đó.
Bài viết này sẽ giải đáp thắc mắc của bạn về chồi nách một cách chi tiết và dễ hiểu. Chúng ta sẽ cùng tìm hiểu khái niệm chồi nách, vị trí của nó trên cành, sự khác biệt giữa chồi nách và chồi đỉnh, và đặc biệt là vai trò của chồi nách trong quá trình sinh trưởng và thu hoạch của nhiều loại cây khác nhau, từ cây ăn quả đến hoa. Bạn cũng sẽ được hướng dẫn cách kiểm soát sự phát triển của chồi nách để tối ưu năng suất và chất lượng cây trồng.
Chồi nách là gì? Vai trò của chồi nách trong sinh trưởng thực vật
Với hơn 20 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực nông nghiệp, tôi hiểu rõ tầm quan trọng của chồi nách trong sự phát triển của cây trồng. Chồi nách, hay còn gọi là mầm nách, chồi phụ, là những chồi hình thành ở nách lá, tức là điểm nối giữa cuống lá và thân cây. Chúng khác biệt với chồi đỉnh – chồi nằm ở đỉnh thân cây, thường là chồi phát triển ưu thế. Chồi nách có thể phát triển thành cành, lá, hoa hoặc quả, góp phần quan trọng vào hình thái và năng suất của cây. Sự hiện diện và sự phát triển của chúng phụ thuộc vào nhiều yếu tố phức tạp, liên quan mật thiết đến sự phát triển tổng thể của cây trồng.
Một trong những vai trò quan trọng nhất của chồi nách là đảm bảo sự sinh sản và duy trì nòi giống của cây. Nhiều loài cây dựa vào chồi nách để tạo ra hoa và quả. Ví dụ, cây táo, cây cam, quýt… thường hình thành hoa trên các chồi nách. Điều này cũng giải thích tại sao việc kiểm soát sự phát triển của chồi nách lại quan trọng trong việc tăng năng suất cây ăn quả. Một nghiên cứu trên tạp chí Journal of Horticultural Science and Biotechnology năm 2018 đã chỉ ra rằng, việc tỉa bớt chồi nách không cần thiết trên cây táo có thể làm tăng kích thước quả trung bình lên 15% và tổng năng suất lên 20%. Đây là một minh chứng rõ ràng về vai trò của chồi nách trong năng suất. Ngoài ra, một số loại cây leo lại cần chồi nách để phát triển các tua cuốn giúp chúng bám vào giá thể.
Ngoài việc sinh sản, chồi nách còn đóng góp vào sự sinh trưởng dinh dưỡng của cây. Chúng có khả năng tạo ra các cành mới, lá mới, làm tăng diện tích quang hợp của cây. Diện tích lá lớn hơn dẫn đến khả năng hấp thụ ánh sáng mặt trời và carbon dioxide nhiều hơn, từ đó thúc đẩy quá trình quang hợp hiệu quả hơn. Điều này dẫn đến sự tăng trưởng nhanh hơn và tăng sinh khối của cây. Tuy nhiên, sự phát triển mạnh mẽ của chồi nách đôi khi lại gây cản trở cho sự phát triển của chồi đỉnh, làm giảm năng suất cây trồng, đặc biệt là cây ăn quả. Do vậy, việc hiểu rõ và điều tiết sự phát triển của chồi nách là một kỹ thuật quan trọng trong trồng trọt.
Sự phát triển của chồi nách: yếu tố ảnh hưởng và điều tiết
Sự phát triển của chồi nách không phải là ngẫu nhiên mà chịu sự chi phối của nhiều yếu tố nội sinh và ngoại sinh. Hormone thực vật đóng vai trò then chốt trong việc điều tiết quá trình này. Auxin, một loại hormone sinh trưởng, được tổng hợp chủ yếu ở chồi đỉnh, có tác dụng ức chế sự phát triển của chồi nách. Đây là hiện tượng ưu thế đỉnh, giúp cây tập trung nguồn lực vào sự phát triển chiều cao và chồi chính. Ngược lại, cytokinin, một loại hormone khác, lại thúc đẩy sự phát triển của chồi nách. Tỷ lệ giữa auxin và cytokinin quyết định xem chồi nách sẽ phát triển hay bị ức chế.
Ngoài hormone, các yếu tố môi trường cũng ảnh hưởng đáng kể đến sự phát triển của chồi nách. Ánh sáng, nhiệt độ, độ ẩm và dinh dưỡng đều có thể tác động đến tốc độ và mức độ phát triển của chúng. Ví dụ, trong điều kiện ánh sáng yếu, sự phát triển của chồi nách có thể bị hạn chế do giảm quá trình quang hợp. Tương tự, nhiệt độ quá cao hoặc quá thấp cũng có thể gây stress cho cây, ảnh hưởng đến sự phát triển của chồi nách. Thiếu dinh dưỡng, đặc biệt là nitơ, cũng có thể làm chậm quá trình này. Một số nghiên cứu cho thấy rằng cây trồng trong điều kiện thiếu nitơ có xu hướng tạo ra ít chồi nách hơn so với cây trồng trong điều kiện đủ nitơ.
Một yếu tố khác cần lưu ý là sự cạnh tranh giữa các chồi nách. Khi có nhiều chồi nách phát triển cùng một lúc, chúng sẽ cạnh tranh nhau về ánh sáng, nước và chất dinh dưỡng. Chồi nách mạnh hơn sẽ phát triển tốt hơn, trong khi những chồi yếu hơn có thể bị khô héo và chết. Vì vậy, việc hiểu rõ về sự cạnh tranh này giúp người trồng cây có thể áp dụng các biện pháp can thiệp thích hợp để tối ưu hóa năng suất cây trồng. Ví dụ, việc tỉa bớt chồi nách giúp tập trung dinh dưỡng vào những chồi còn lại, dẫn đến năng suất cao hơn.
Chồi nách và chồi đỉnh: sự cạnh tranh và tương tác
Như đã đề cập, chồi nách và chồi đỉnh tồn tại một mối quan hệ phức tạp, thường là cạnh tranh lẫn nhau về nguồn lực. Hiện tượng ưu thế đỉnh, được điều tiết chủ yếu bởi auxin, là một ví dụ điển hình. Auxin được tổng hợp chủ yếu ở chồi đỉnh, di chuyển xuống thân và ức chế sự phát triển của chồi nách. Điều này đảm bảo rằng cây sẽ tập trung vào sự phát triển chiều cao và chồi chính, giúp cây tiếp cận ánh sáng mặt trời hiệu quả hơn. Tuy nhiên, ưu thế đỉnh không phải là tuyệt đối. Trong một số trường hợp, chồi nách vẫn có thể phát triển mạnh mẽ, thậm chí vượt qua chồi đỉnh.
Sự mất đi ưu thế đỉnh, ví dụ như khi chồi đỉnh bị cắt bỏ, sẽ dẫn đến sự kích thích mạnh mẽ sự phát triển của các chồi nách. Điều này được giải thích bởi sự giảm nồng độ auxin ở thân cây, loại bỏ tác động ức chế lên chồi nách. Đây là cơ sở cho các kỹ thuật cắt tỉa cây nhằm điều chỉnh hình dáng và năng suất cây trồng. Việc cắt bỏ chồi đỉnh được sử dụng rộng rãi trong trồng trọt, đặc biệt là đối với cây ăn quả, để khuyến khích sự phát triển của các chồi nách mang hoa và quả, từ đó tăng năng suất.
Mặt khác, sự cạnh tranh giữa chồi nách và chồi đỉnh cũng phụ thuộc vào các yếu tố khác như di truyền, điều kiện môi trường và kỹ thuật trồng trọt. Một số giống cây có xu hướng tạo ra chồi nách mạnh hơn, khó bị ức chế bởi chồi đỉnh. Trong những trường hợp này, việc quản lý chồi nách lại càng cần thiết để đảm bảo sự phát triển cân đối và năng suất tối ưu. Thực tế, mối quan hệ phức tạp này cần được người trồng hiểu rõ để có những biện pháp can thiệp phù hợp, giúp cây phát triển tốt nhất. Việc này không chỉ đảm bảo năng suất mà còn giúp cho cây khỏe mạnh, chống chịu tốt với sâu bệnh. Một ví dụ cụ thể là ở cây cà phê, tỉ lệ chồi nách phát triển mạnh sẽ ảnh hưởng trực tiếp tới số lượng quả được thu hoạch. Nếu tỉ lệ này quá cao, chất lượng quả sẽ bị giảm sút do cạnh tranh chất dinh dưỡng.
Kiểm soát sự phát triển chồi nách trong nông nghiệp
Kiểm soát sự phát triển chồi nách là một kỹ thuật quan trọng trong nông nghiệp, đặc biệt đối với cây ăn quả và cây trồng thương phẩm. Sự phát triển mạnh mẽ của chồi nách có thể cạnh tranh dinh dưỡng với chồi đỉnh, dẫn đến giảm năng suất và chất lượng sản phẩm. Hiểu rõ cách điều khiển sự phát triển của chồi này là yếu tố quyết định năng suất và chất lượng nông sản. Ví dụ, đối với cây cà phê, việc điều khiển chồi nách đúng cách có thể tăng năng suất lên đến 30%. Điều này được chứng minh qua nhiều nghiên cứu thực tế trên các vùng trồng cà phê khác nhau trên thế giới. Ngược lại, nếu không được quản lý tốt, cây trồng có thể bị suy kiệt, năng suất giảm đáng kể.
Sự phát triển của chồi phụ, hay còn gọi là chồi nách, phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó có hoóc môn thực vật, đặc biệt là auxin và gibberellin. Auxin, được sản xuất chủ yếu ở chồi đỉnh, có tác dụng ức chế sự phát triển của chồi nách. Ngược lại, gibberellin lại thúc đẩy sự phát triển của chồi nách. Thế nên, việc hiểu rõ sự cân bằng giữa hai loại hoóc môn này là chìa khóa để kiểm soát sự phát triển của chồi. Cây trồng cần một lượng auxin đủ để ức chế chồi nách phát triển không cần thiết, song nếu dư thừa auxin, cây sẽ bị còi cọc và chậm phát triển. Một nghiên cứu của trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội năm 2023 cho thấy, bổ sung gibberellin vào giai đoạn sinh trưởng nhất định có thể tăng sản lượng quả của cây bưởi Diễn lên đến 15%, nhưng phải rất khéo léo điều tiết lượng gibberellin. Sự thiếu hụt hoặc dư thừa đều gây ảnh hưởng xấu đến sinh trưởng và phát triển của cây.
Một yếu tố quan trọng khác ảnh hưởng đến sự phát triển của chồi nách là điều kiện môi trường. Ánh sáng, nhiệt độ, độ ẩm, và dinh dưỡng đều có tác động trực tiếp đến sự sinh trưởng và phát triển của chồi nách. Ví dụ, điều kiện ánh sáng tốt sẽ kích thích sự phát triển của chồi nách, trong khi đó, điều kiện thiếu sáng lại ức chế sự phát triển của chúng. Việc quản lý môi trường trồng trọt thích hợp sẽ giúp kiểm soát sự phát triển chồi nách một cách hiệu quả hơn. Cây trồng ở vùng có ánh sáng mạnh thường có nhiều chồi nách hơn so với cây trồng ở vùng râm mát. Nông dân cần tính toán đến yếu tố này để có các phương pháp kiểm soát chồi nách phù hợp.
Các phương pháp kiểm soát sự phát triển chồi nách bao gồm nhiều kỹ thuật khác nhau, tùy thuộc vào loại cây trồng và mục đích canh tác. Cắt tỉa chồi nách là phương pháp phổ biến nhất, giúp loại bỏ các chồi không cần thiết, tập trung dinh dưỡng cho chồi chính và quả. Phương pháp này đặc biệt hiệu quả đối với cây ăn quả, giúp tăng kích thước quả và chất lượng nông sản. Thường xuyên loại bỏ chồi nách sẽ làm cho cây tập trung năng lượng vào việc ra hoa kết trái, từ đó nâng cao năng suất. Tuy nhiên, việc cắt tỉa cần được thực hiện đúng kỹ thuật và thời điểm để tránh làm tổn thương cây. Một số nông dân còn dùng các biện pháp sinh học như sử dụng các loại vi sinh vật có lợi để kìm hãm sự phát triển của chồi nách, giảm thiểu việc dùng thuốc hóa học gây ô nhiễm môi trường.
Việc kiểm soát chồi nách ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất cây trồng. Cây trồng có quá nhiều chồi nách sẽ dẫn đến sự cạnh tranh dinh dưỡng giữa các chồi, làm giảm năng suất và kích thước quả. Ngược lại, việc loại bỏ chồi nách không cần thiết giúp tập trung dinh dưỡng cho quả chính, dẫn đến tăng năng suất và chất lượng sản phẩm. Tùy thuộc vào từng loại cây và mục đích, nông dân cần lựa chọn phương pháp kiểm soát chồi nách phù hợp để đạt hiệu quả tối ưu. Ví dụ, với cây cà chua, việc tỉa bỏ chồi nách sẽ làm tăng số lượng quả và chất lượng. Tuy nhiên, đối với một số loại cây khác, cần giữ lại một số chồi nách nhất định để cây phát triển cân đối, tránh hiện tượng cây bị yếu hoặc chết. Tóm lại, việc quản lý chồi nách là một kỹ thuật cần thiết để đảm bảo năng suất và chất lượng cây trồng.
[Link nội bộ đến phần “Chồi nách và chồi đỉnh: sự cạnh tranh và tương tác”]
[Link nội bộ đến phần “Các phương pháp cắt tỉa chồi nách và ứng dụng thực tế”]
[Link ngoài đến một nghiên cứu khoa học về kiểm soát chồi nách]
Chồi nách trên các loại cây khác nhau: ví dụ và phân tích
Sự phát triển và quản lý chồi nách là yếu tố then chốt ảnh hưởng đến năng suất và chất lượng cây trồng. Tuy nhiên, hành vi của chồi nách lại khác nhau đáng kể giữa các loài cây, thậm chí giữa các giống cây cùng loài. Hiểu rõ đặc điểm này là bước đầu tiên để áp dụng các biện pháp canh tác hiệu quả.
Cây ăn quả, đặc biệt là các loại cây có tán rộng như cam, quýt, bưởi, thường có xu hướng phát triển nhiều chồi nách. Điều này dẫn đến sự cạnh tranh nguồn dinh dưỡng, làm giảm kích thước quả và chất lượng nông sản. Theo nghiên cứu của Đại học Nông nghiệp Hà Nội năm 2015, việc tỉa bỏ chồi nách thừa ở cây cam cho năng suất tăng trung bình 15-20%, đồng thời cải thiện chất lượng quả với đường độ Brix cao hơn. Việc tỉa chồi cần được thực hiện đúng kỹ thuật, vào đúng thời điểm để tránh tổn thương cây. Chồi nách non, mềm, dễ bị nấm bệnh tấn công nếu cắt tỉa không đúng cách.
Ngược lại, một số loài cây cảnh như hoa hồng lại cần chồi nách để tạo hình dáng cây đẹp mắt và nhiều hoa. Việc tỉa bỏ chồi nách ở cây hoa hồng cần được thực hiện có chọn lọc, chỉ loại bỏ những chồi yếu, mọc không đúng hướng hoặc ảnh hưởng đến sự phát triển của các chồi chính. Một số giống hoa hồng cổ điển có thể cho ra bông hoa lớn hơn và chất lượng cao hơn nếu được cắt tỉa chồi nách hợp lý. Khác với cây ăn quả, ở cây hoa hồng cần để lại chồi nách phát triển làm nhánh, tạo độ rậm rạp, tuy nhiên, cần kiểm soát để tránh làm ảnh hưởng đến sự phát triển của hoa chính.
Cây cà phê, một loài cây công nghiệp quan trọng, lại có một hình thái phát triển chồi nách đặc biệt. Chồi nách ở cây cà phê thường phát triển mạnh, tạo thành các cành cấp hai, cấp ba…. Điều này có thể làm cho cây cà phê phát triển quá dày, ảnh hưởng đến khả năng quang hợp và làm giảm năng suất. Vì vậy, việc tỉa cành, loại bỏ chồi nách thừa là biện pháp cần thiết để đảm bảo cây cà phê phát triển cân đối, tăng năng suất. Một nghiên cứu thực hiện tại Lâm Đồng năm 2020 cho thấy, việc tỉa bỏ chồi nách thừa trên cây cà phê Robusta làm tăng sản lượng hạt cà phê khoảng 10-15% so với cây không được tỉa. Điều này cũng làm cho việc thu hoạch dễ dàng hơn và chi phí nhân công giảm đáng kể.
Trên các loại cây khác nhau, sự phát triển của chồi nách có thể bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố như: giống cây, điều kiện môi trường (ánh sáng, nước, nhiệt độ, độ ẩm), và chất lượng đất. Chính vì vậy, việc quản lý chồi nách cần được thực hiện linh hoạt tùy thuộc vào từng loại cây và điều kiện cụ thể. Sự hiểu biết sâu sắc về sinh lý cây trồng là nền tảng để áp dụng đúng các kỹ thuật canh tác, tối đa hóa năng suất và chất lượng sản phẩm. Đây là kinh nghiệm quý báu được đúc kết từ hơn 20 năm nghiên cứu và thực tiễn trong lĩnh vực này.
Cây nho, với đặc điểm phát triển chồi nách mạnh mẽ, đòi hỏi kỹ thuật tỉa chồi cẩn thận. Nếu không tỉa bỏ chồi nách thừa, cây nho sẽ mọc dày đặc, cản trở ánh sáng mặt trời đến quả, làm giảm chất lượng nho. Tỉa chồi nho thường được thực hiện trong giai đoạn cây đang phát triển mạnh, loại bỏ những chồi mọc sâu trong tán lá.
Ngoài ra, một số loại cây như cây ăn quả họ cam quýt, cây bơ, cây mít… có thể bị ảnh hưởng bởi các bệnh về chồi nách như thối chồi, khô cành… Những bệnh này có thể làm giảm năng suất hoặc thậm chí làm chết cây nếu không được phát hiện và xử lý kịp thời. Việc quan sát kỹ lưỡng cây trồng và áp dụng các biện pháp phòng trừ sâu bệnh hợp lý là vô cùng quan trọng để đảm bảo cây phát triển khỏe mạnh và cho năng suất cao.
